درس‌هایی درباره‌ی فلسفه تاریخ

هگل «فلسفه‌ی تاریخ» خود را برای ارائه عمومی تنها به شکل اشاره و خلاصه‌ مطلب‌های مهم در قالب الگوی یادداشت‌ها برای سخنرانی دانشگاهی آماده کرده بود و آن هم به عنوان بخشی از «فلسفه‌ی حق و دولت» که هم به شکل بررسی ویژه‌ی این رشته‌ درسی در سال 1821 و هم به صورت بندها و ماده‌ها در «دانشنامه‌ مبناهای دانش‌های فلسفی» در اختیار عموم قرار گرفته بود. علاوه بر آن در دانشگاه برلین در ترم‌های زمستانی از سال 1822 تا 1831 درس‌های خطابی تاریخ فلسفه را ارائه می‌کرد، که در طی آن نه تنها اصل‌های نظریه‌ای عام‌تر را بیان می‌نمود، بلکه در طی درس‌ها، کل محتوای سیر جریان تاریخی را، تفسیر و تبیین می‌کرد.

پس از مرگ هگل، «انجمن دوستداران و شاگردان هگل» به چاپ یکنواخت و تصحیح آثار او برای چاپ، از جمله فلسفه‌ تاریخ و بخش‌هایی از «دانشنامه» مبادرت کردند. ادوار گانس از شاگردان او در سال 1840 نسخه‌ی دوم از فلسفه‌ تاریخ را منتشر کرد. و بالاخره در سال 1848 پسر هگل، کارل، نسخه‌ سوم فلسفه تاریخ را انتشار داد.

«فلسفه تاريخ» بيانگر الگوي هگل براي طرح‌اندازي تكامل تاريخي جهاني است. تكاملي كه «به ناگزير و بنا بر ضرورت با انطباق بر مراحل خرد به فعليت مي‌رسد. تاريخ فلسفه، دروني‌ترين امر در تاريخ جهاني است. چندگانگي، چندلايگي و چندجانبگي رويدادها و سير جريانهاي متنوع و به ظاهر تصادفي يا خودكامانه تاريخي، در حقيقت اثرگذاري جهت‌مند و غايت‌شناسانه خرد در واقعيت است. مرحله‌هاي صعودي و مختلف تاريخ، مرحله‌هاي زايش و تكوين آزادي است و قوم­هاي تاريخي لواي اين تكامل و فعليت يافتگي خرد را بر دوش مي‌كشند، ايفاي نقش مي‌كنند، مضمحل مي‌گردند و لذا به قوم بعدي براي وساطت در فعليت يافتن ضرورت مي‌رسد. پارسها، يونانيها،روميها و ژرمنها حركت ناگزير از نا – آزادي تا روشنگري و عصر جديد را به انجام مي‌رسانند، تا به جايي كه به ظاهر روح جهاني موفق مي‌گردد، همه‌ بودش بيگانه را از خود بزدايد و خود را به مثابه روح مطلق ادراك كند.‌»

در طرح تكاملي هگلي به واقعيت رسيدن آزادي فرآيندي مختص در اروپا بوده، اگرچه اولين تلنگرهاي پيش- تاريخي را از شرق دريافت داشته است: «با امپراطوري پارس ما براي نخستين‌ بار در پيوند با تاريخ قرار مي‌گيريم… سرزميني كه اولين امپراطوري را به خود ديده و سپس به گذشته پيوسته است… در اين سرزمين نوري طلوع مي‌كند، كه تابش‌اش بر جهان و ديگران نيز پرتو مي‌افكند…» اصل تكامل با تاريخ سرزمين ايران آغاز مي‌گردد…