تروما(ثالث)

این کتاب سه فیلم «جدایی نادر از سیمین»، «درباه الی» و «گذشته» را بر اساس تحولات سیاسی و فرهنگی و وقایع سال‌های 1388 - 1394 مورد بررسی قرار داده است.

فیلم گذشته نامزد نخل طلا جشنواره فیلم کن شد و برای نمایندگی سینمای ایران برای دریافت اسکار 2013 بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان برگزیده شد و جوایز متعددی همچون جایزه ویژه هیات ملی بازبینی فیلم و جایزه کلیسای جهانی جشنوراه کن را دریافت کرد. فیلم «درباره الی» نیز پس از اکران و نمایش مورد ستایش منتقدان و مردم قرار گرفت و خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی جشنواره بین المللی فیلم برلین 2009 به این فیلم اهدا شد. همچنین فیلم «جدایی نادر از سیمین» برنده اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان 2012 شد و در صدر پرفروش‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران قرار دارد. این فیلم ها که از سبک رئالیسم پیروی کرده و موج جدیدی را در سینمای ایران رقم زده‌اند، در کتاب «تروما» در چارچوب تحلیل سینمای ایران مورد بررسی قرار گرفته و توانسته کتابخوانان را به خود جلب کند.

در بخش اول نخست با استفاده از مفهوم کارناوال باختین، بستر سیاسی ـ اجتماعی در زمان انتخابات تفسیر شده است؛ وضعیتی که در آن نظم مستقر (فرهنگ رسمی یا ساحت نمادین) آگاهانه به حال تعلیق درمی‌آید و سوپرایگو عقب می‌نشیند تا انرژی‌های تخطی‌آمیز مجالی کوتاه برای تخلیۀ خود یابند. کارناوال انتخاباتی در همۀ دوره‌های ریاست جمهوری برپا و پس از انتخابات برچیده می‌شود. تفاوت کارناوال 88 با دیگر کارناوال‌ها در این است که تحت تأثیر پاتوس قدرتمند دو روایت بزرگ قرار می‌گیرد: پاتوس ستمدیدگی احمدی‌نژاد در مقام سوژه مفروض به دانایی و پاتوس بحران موسوی در مقام سوژۀ مفروض به اعتقاد. وضعیت کارناوالی در دورۀ رقابت انتخاباتی در فیلم «دربارۀ الی» با مفهوم گذر از امر نمادین به امر نشانه‌ای توضیح داده شده است؛ چراکه امر نشانه‌ای خاصیتی برآشوبنده دارد و امر نمادین با نظم و قدرت همراه است. تعلیق قدرت سوپرایگو ـ که در فیلم سرکوب می‌شود ـ با کارناوال انتخاباتی ـ که عامدانه به تعلیق گردن می‌نهد ـ تناظری صوری دارد. همان‌گونه که سرمستی کارناوالی در زمان انتخابات با گذر از امر نمادین به امر نشانه‌ای در این فیلم متناظر است. ساختار روایی «دربارۀ الی» به‌خوبی با سیری که کارناوال کمابیش در همۀ دوره‌های انتخابات ریاست جمهوری طی می‌کند متناظر است: تعلیق امر نمادین، برجستگی امر نشانه‌ای و بازگشت امر نمادین.

نویسندگان در بخش دوم از مقدمۀ نزاع گذر کرده و به خود نزاع رسیده‌اند. در این بخش نخست مناظره‌های انتخاباتی از منظر روان‌کاوی لاکان تحلیل شده و نشان داده شده که چگونه پاتوس ستمدیدگی احمدی‌نژاد و پاتوس بحران موسوی بر لوگوس رضایی و اتوس کروبی برتری یافت. این دو گفتمان‌هایی پدید آوردند که به سمپتوم ساحت نمادین بدل گشتند و از صحنه کنار رفتند. سپس نشان داده شده که جامعه چگونه در فیلم «جدایی نادر از سیمین» به صحنۀ نزاع بدل می‌شود و صدای دیجتیک نزاع، جدایی را از سطح سوژه‌های منفرد تا سوژه‌های اجتماعی ـ سیاسی برمی‌کشد و روح این دوره را در خود بازمی‌تاباند. در این مرحله می‌توان اظهار کرد که نزاع به تروما پیوند می‌خورد.

در بخش سوم نمایان می‌شود که برگذشتن از تروما چگونه در دورۀ نخست ریاست‌جمهوری روحانی بازتاب می‌یابد و چه آثار و نتایجی دارد. در این دوره سنتزی میان اصول گروه‌گرایی و کلیت‌باوری شکل می‌گیرد، سنتزی که نه این (گروه‌گرایی احمدی نژاد) و نه آن (کلیت‌باوری موسوی) اما عنصری از هر دو را دارد. سنتزی که حول روایتی بزرگ شکل نمی‌گیرد، بلکه واجد نوعی ناروایت است. ناروایت گفتمان اعتدال در دولت روحانی از ترومای 88 سربرمی‌آورد و عقلانیتی را در عرصۀ عمومی آشکار می‌کند که تا پیش از این نهان گشته بود. در این دوره امر نشانه‌ای بر قلمرو سیاست سیطره می‌یابد یا به تعبیری بر سیاست حاکم می‌گردد. سپس به نقد فیلم «گذشته» پرداخته شده است. در این بخش نشان داده شده که چگونه تروما ساحت نمادین سوژه‌ها را دستخوش اختلال کرده است و آنان به گذشته بازمی‌گردند تا تروما را نمادینه کنند و روایتی بدیل از خود ارائه دهند؛ روایتی که گرچه به طور موقت هویتی جدید به آنها اعطا می‌کند. فیلم گذشته پایان تریلوژی فرهادی است. بدین معنی که روایت گذشتۀ تروماتیک با این فیلم پایان می‌گیرد. در بخش تحلیل بن‌مایه (موتیف) های گذشته نشان داده شده که همه چیز هم‌زمان بر بازگشت به گذشته و تلاش برای برگذشتن از آن دلالت می‌کند، گذشته‌ای که افراد را به حالی می‌افکند و به نقد اکنون می‌انجامد.

در پایان طرح کلی نویسندگان از روایت واحدی که از سه فیلم اصغر فرهادی و کارناوال انتخاباتی تا روی‌کارآمدن دولت روحانی عرضه شده است، در صورت‌بندی واحدی گنجانده شده و بصیرت‌هایی دربارۀ افق گشودۀ امکانات در گفتمان‌های سیاسی به دست داده شده است.